ધાવણ અંગે

સ્ત્રી ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન જે આહાર લે છે તેનો મધુર રસ બની તે સાર રૂપે સઘળા દેહમાં વ્યાપે છે. પ્રસવ પછી આ સાર સમગ્ર શરીરમાથી સ્ત્રીના સ્તનમાં આવે છે. આ સાર જ ધાવણ રૂપ છે. પ્રસવ બાદ હ્રદયની ધમનીઓ (નાડીઓ) ખુલ્લી થઈ ધાવણનો સ્ત્રાવ કરાવે છે.

પ્રસવબાદ શિશુ જન્મ લેતા માતા બનેલી તે સ્ત્રી શિશુ ઉપર અપાર સ્નેહ વરસાવે છે. આ સ્નેહ માતાના ધાવણના પ્રવાહનું  કારણ છે. શિશુ જ્યારે માતાના સ્તનનો સ્પર્શ કરે છે ત્યારે માતા તેના સ્પર્શ, દર્શન અને સ્મરણથી અભિભૂત થાય છે અને તેના સ્તનમાથી ધાવણ છૂટે છે.

શિશુ ઉપર પ્રેમ ઓછો થવાથી, ભયથી, શોકથી, ક્રોધથી, ખૂબ ભૂખ્યા રહેવાથી, અને બીજો ગર્ભ રહેવાથી સ્ત્રીઓનું ધાવણ ઘણું ઓછું થઈ જાય છે.

ધાવણ વધારવાના ઉપાયો

આવશ્યકતા હોવા છતાં ઘણી વાર સ્ત્રીને ધાવણ ઓછું થઈ જાય છે. ત્યારે ધાવણ વધારવાના ઉપયો કરવા જોઈએ.

ધાવણ વધારવા સ્ત્રીએ ડાંગરના ચોખા, સાઠીચોખા અને ઘઉં માથી બનેલ ઉત્તમ ખોરાકનું સેવન કરવું જોઈએ.

જેને સ્વીકાર્ય હોય તેવી સ્ત્રીઓએ માંસ – માંસનો રસ, માછલી ઈત્યાદી આહારોથી ધાવણ વધારવાના ઉપાય કરવા.

તુંબડી, નાળિયેર – નાળિયેરનું કોપરું, શિંગોડા, શતાવરી, વિદારિકંદ અને લસણનો ઉપયોગ કરવાથી અને પ્રસન્ન રહેવાથી સ્ત્રીના ધાવણમાં વધારો થાય છે.

કલમી ચોખા લઈ તેને દૂધમાં વાટી તેનું સેવન કરવાથી સ્ત્રીના સ્તનમાં ઘણું ધાવણ આવે છે.

ધાવણ વધારવા માટે સ્ત્રીએ વિદારિકંદનો રસ પીવો અથવા વિદારિકંદનું ચૂર્ણ બનાવી તેનું ગાયના દૂધ સાથે સેવન કરવું જોઈએ.

ધાવણ બગડવાના કારણો

ખૂબ તીખું, અતિ ખાટા પદાર્થો, અતિ ખારું અને ભારે ખોરાક તેમજ અયોગ્ય વિહાર કરવાથી માતાના શરીરમાં દોષો કોપે છે, જેના કારણે ધાવણ ખરાબ થાય છે.

અયોગ્ય આહાર વિહાર કરનારી સ્ત્રીના શરીરમાં રહેલા વાત, પિત્ત અને કફથી દોષો વિકૃત થાય છે અને ધાવણને બગાડે છે. આ ધાવણનું સેવન કરવાથી બાળકના સ્વાસ્થ્ય બગડે છે અને તેના શરીરમાં રોગો ઉત્પન્ન થાય છે.

વાયુથી બગડેલું ધાવણ સ્વાદમાં તૂરું અને પાણીમાં નાખતા તે પાણી ઉપર તર્યા કરે છે.

પિત્તથી ખરાબ થયેલું ધાવણ સ્વાદમાં ખાટુ અને તીખું હોય છે. પાણીમાં નાખતા આ ધાવણની પીળા રંગની કણીઓ થઈ જાય છે.

કફથી બગડેલુ ધાવણ પાણીમાં નાખતા તે ડૂબી જાય છે અને ચીકાશ વાળું હોય છે.

કોઈપણ બે દોષથી બગડેલું ધાવણ હોય તો તે બે બગડેલા દોષના લક્ષણો દેખાય છે અને ત્રણે દોષથી ખરાબ થયેલાં ધાવણમાં ત્રણેય દોષોના લક્ષણો જોવા મળે છે.

બગડેલા ધાવણને સુધારવાના ઉપાયો

મતાઓએ બગડેલા ધાવણને સુધારવા મગનું પાણી પીવું જોઈએ.

ભારંગી, દેવદાર,વજ અને અતિવિષા એ સર્વે ઔષધીઓ સરખા ભાગે લઈ તેને વાટીને પીવાથી ખરાબ થયેલું ધાવણ સાફ થાય છે.

કવાથ

કાળીપાડ, મોરવેલ, (હાલમાં મોરવેલ મળતી નથી તેથી પીલુડીનો ઉપયોગ કરવો), મોથ, કરિયાતું, દેવદાર, સુંઠ, ઇન્દ્રજવ, ઉપલસરી અને કડુ સમાન ભાગે લઈ તેનો કવાથ કરી પીવાથી ધાવણ શુદ્ધ થાય છે.

કવાથ ૨

પરવળ, લીંબડો, આસુંદરો, દેવદાર,  કાળીપાડ, મોરવેલ (પીલુડી), ગળો, કડુ અને સુંઠ સરખાભાગે લઈ તેનો કવાથ બનાવી પીવાથી માતાનું ધાવણ શુદ્ધ થાય છે.

જે ધાવણ પાણીમાં એકરૂપ થઈ જાય, ધાવણનો રંગ બદલે નહીં, પાણીમાં પડતાં તાંતણા ન બંધાય તેમજ સફેદ રંગ વાળું, પાતળું અને ઠંડુ હોય તો તે ધાવણ શુદ્ધ જાણવું.